به قلم: مجید مشکی، عادل رمضانی
در قرن اخیر، حوزه علمیه قم بهعنوان یکی از مهمترین نهادهای علمی-دینی شیعه، پس از احیای آن توسط آیتاللهالعظمی حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ شمسی، با رشد تدریجی فعالیتهای علمی، آموزشی و تبلیغی، در داخل و خارج از ایران نقش مهمی در ترویج شریعت اسلامی و معارف اهلبیت ایفا کرده است. فعالیتهای تبلیغی این حوزه بهویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سازمانیافتگی ساختارهای دینی، ابعاد بینالمللی و بروندینی گستردهتری یافت.
پیش از انقلاب، فعالیتهای بینالمللی حوزه عمدتاً فردی و محدود بود، بهویژه در دوره زعامت آیتاللهالعظمی سید حسین بروجردی که اهتمام زیادی به ارتباط دروندینی با مذاهب اسلامی داشت. او از جمله با شیخ محمود شلتوت، رئیس وقت دانشگاه الازهر مصر، مکاتبه و دیدارهایی داشت که منجر به صدور فتوای بهرسمیتشناختن فقه جعفری از سوی شیخ الازهر شد. همچنین، با حمایت از شیخ محمدتقی قمی و دارالتقریب مصر، تلاشهای مهمی در راستای وحدت مذاهب انجام داد. آیتالله بروجردی همچنین نمایندگانی را برای تبلیغ به کشورهای عربستان (سید محمدتقی طالقانی)، پاکستان (شیخ محمد شریعت اصفهانی) و کویت (سید محمدحسین ناشرالاسلام) اعزام کرد.
از اقدامات مهم بروندینی آیتالله بروجردی، تأسیس مرکز اسلامی هامبورگ (مسجد امام علی) در سال ۱۳۳۲ شمسی بود. نخست شیخ ابوالقاسم محمدی گلپایگانی، سپس دکتر محمد محققی الهیجی، و در ادامه آیتالله شهید سید محمد حسینی بهشتی در این مرکز فعالیت تبلیغی کردند. بهشتی در این مسجد رویکردی متناسب با شیعیان ایرانی، سایر مسلمانان و غیرمسلمانان (بهویژه مسیحیان) اتخاذ کرد و برنامههایی چون برگزاری نماز جمعه، مناسک دینی، انتشار مجلات “بچههای سالها” و “الفجر” به زبان آلمانی، و ارتباط با مراکز آموزشی را پیش برد. پس از انقلاب، این مرکز زیر نظر نمایندگان مقام معظم رهبری به فعالیت خود ادامه داده است. امامان جمعه و جماعت این مسجد بهترتیب شامل: محمدی گلپایگانی، محققی الهیجی، بهشتی، شبستری، خاتمی، مقدس، انصاری، حسینی نسب، قائممقامی، رمضانی گیلانی و محمدهادی مفتح بودهاند.
آیتالله بروجردی همچنین شیخ مهدی حائری یزدی را به آمریکا و حجتالاسلام علیاصغر صدر بلاغی را برای تبلیغ سیار در کشورهای مختلف اعزام کرد.
آیتالله سید محمدرضا گلپایگانی نیز در سال ۱۳۵۳ شمسی مرکز اسلامی لندن را تأسیس کرد. فرزندش، حجتالاسلام سید مهدی گلپایگانی، پس از سفر به ۹ کشور اروپایی، لندن را برای راهاندازی این مرکز انتخاب کرد. این مرکز با فعالیتهایی همچون برگزاری نماز جمعه، دعای کمیل، و فراهم کردن زمینه تشرف افراد به اسلام، نقش مؤثری در حفظ دینداری مسلمانان مقیم اروپا ایفا کرد.
امام موسی صدر نیز از چهرههای برجسته تبلیغ بینالملل پیش از انقلاب بود. وی متولد ۱۳۰۷ شمسی در قم و فرزند آیتالله سید صدرالدین صدر بود. دروس خود را نزد اساتیدی چون آیتالله بروجردی، امام خمینی و آیتالله محقق داماد گذراند و با افرادی چون شهید بهشتی و آیتالله شبیری زنجانی همدرس بود. او بر زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسه مسلط بود و در قم، با راهاندازی مجله “مکتب اسلام” و مدارس دینی-مدرن، فعالیتهایی نوین انجام داد. امام موسی صدر در سال ۱۳۳۵ شمسی، بهدرخواست آیتالله بروجردی برای رهبری شیعیان به لبنان رفت. با تأسیس مدرسه صنعتی جبل عامل برای کودکان بیسرپرست، و همکاری با دکتر مصطفی چمران، در جهت آموزش دینی و فنی به جوانان شیعه تلاش کرد. همچنین نهادهایی نظیر جمعیت خیریه بر و احسان، بیت الفتاه، و مؤسسه مدینةالطب از اقدامات او در لبنان بود.
پیش از انقلاب اسلامی، مؤسسات و مدارس مهمی در حوزه تبلیغ بینالمللی فعالیت داشتند که از جمله آنها دارالتبلیغ اسلامی بود که توسط آیتالله سید کاظم شریعتمداری در مهر 1344 تأسیس شد. این مرکز با هدف تربیت طلاب زبانآشنا برای فعالیت در خارج از کشور، دروس حوزه را همراه با تاریخ، تفسیر، عقاید، آشنایی با ادیان و مذاهب، حفظ احادیث و زبانهای خارجی ارائه میکرد و اساتید برجسته حوزه و دانشگاه در آن تدریس میکردند.
مدرسه علمیه حقانی نیز پیش از انقلاب با رویکردی نوین و نظاممند به آموزش طلاب میپرداخت و زبان خارجی را جزو برنامههای اصلی تبلیغی خود قرار داده بود. از اساتید آن میتوان به آیتالله شهید بهشتی، آیتالله مشکینی و آیتالله شهید قدوسی اشاره کرد. مدیریت این مدرسه ابتدا بر عهده محمد مجتهد شبستری بود و بعداً محمدعلی شیخزاده و آیتالله قدوسی آن را بر عهده گرفتند، همچنین آیتالله مصباح یزدی در تنظیم دروس همکاری داشت. این مدرسه دروس متنوعی مانند تاریخ، جامعهشناسی، طبیعیات، فلسفه غرب، اقتصاد و زبان انگلیسی را در کنار دروس حوزوی ارائه میکرد و با تعیین شهریه ویژه برای طلاب زبانآموز، برنامهای منحصربهفرد داشت. آیتالله شهید بهشتی تأکید داشت که فراگیری زبان برای مطالعه دقیق متون اصلی ضروری است و حتی فلسفه هگل را به زبان آلمانی تدریس میکرد. دیگر اساتید این مدرسه شامل حضرات آیات خزعلی، جنتی و محیالدین حائری شیرازی بودند.
دفتر ارتباطات اسلامی بینالمللی به همت حجتالاسلام محمدباقر انصاری در سال 1351 تأسیس شد که وی پس از مهاجرت به قم، علاوه بر دروس حوزه به یادگیری زبانهای روسی، انگلیسی و آلمانی پرداخت و این دفتر پیش از انقلاب ارتباطات فرهنگی بینالمللی خوبی برقرار کرد و در سال 1363 در معاونت بینالملل سازمان تبلیغات اسلامی ادغام شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تبلیغ در خارج از کشور با رهبری آیتاللهالعظمی سید روحالله الموسوی خمینی و دکترین «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» رنگ و روی سازمانیافته و نوینی یافت. مکتب تشیع با شاخصههای عدالت علوی، خط سرخ حسینی و امید به ظهور مهدوی، مورد توجه مجامع علمی و علاقهمندان به ویژه طلاب خارجی قرار گرفت و ضرورت تربیت طلاب زباندان و اعزام آنها به خارج بیش از پیش احساس شد.
در این دوره، مراکز حوزوی مهمی به تربیت و اعزام طلاب زبانآشنا پرداختند که از آن جمله مرکز جهانی علوم اسلامی بود که از سال 1358 به جای «شورای سرپرستی طلاب خارجی» تأسیس شد و با حضور بزرگان حوزه همچون آیتالله محمد فاضل لنکرانی و آیتالله مشکینی فعالیت میکرد. این مرکز زیر نظر مقام معظم رهبری فعالیت داشته و مأموریت آن تربیت طلاب غیرایرانی و تبیین معارف شیعی است. برنامههای آموزشی آن از سطح کاردانی تا دکترا و دروس حوزوی تا خارج فقه و اصول را شامل میشود و شعبههایی در قم، اصفهان، گرگان و مشهد دارد.
سازمان مدارس و حوزههای علمیه خارج از کشور نیز پس از انقلاب شکل گرفت تا طلاب علاقهمند به تحصیل در کشورهای خود را ساماندهی کند. این سازمان با مرکز جهانی علوم اسلامی در بیش از 45 کشور نمایندگی ایجاد کرد و در نهایت در سال 1386 با ادغام این دو، «جامعة المصطفی العالمیة» تشکیل شد. جامعة المصطفی نهاد علمی-حوزوی زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی است که وظیفه جذب و تربیت مبلغان، مجتهدان، پژوهشگران، مدیران و مترجمان علوم دینی را بر عهده دارد. این دانشگاه رشتههای علوم انسانی و اسلامی را از مقدماتی تا دکترا ارائه میدهد و مؤسسه زبان و فرهنگ تابعه آن، آموزش شش زبان زنده دنیا (انگلیسی، عربی، روسی، چینی، فرانسه و ترکی استانبولی) را فراهم میکند. همچنین دانشگاه مجازی المصطفی از اوایل دهه ۸۰ آموزشهای غیرحضوری در رشتههایی مانند علوم قرآن و حدیث، مطالعات اسلامی، اخلاق، فلسفه و عرفان، مطالعات فرهنگی و ادبیات فارسی ارائه میدهد.
دفتر تبلیغات اسلامی، که در سال 1359 در قم تأسیس شد و در سال 1361 با دارالتبلیغ آیتالله شریعتمداری ادغام گردید، از ابتدا توجه ویژهای به تبلیغ بینالمللی و تربیت طلاب زباندان داشت. این دفتر با ارکان هیئت امنا، رئیس دفتر و هیئت نظارت اداره میشود و مؤسساتی مانند دانشگاه باقرالعلوم، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا و مؤسسه آموزش عالی معصومیه (ویژه خواهران) زیر نظر آن فعالیت میکنند. دفتر تبلیغات در شهرهای تهران، اصفهان، مشهد و سیستان و بلوچستان شعب فعال دارد که آموزش زبان به طلاب از جمله فعالیتهای اصلی آنهاست. آموزش زبان در دفتر تبلیغات اصفهان از سال 1371 آغاز شده و در ابتدا زبان انگلیسی آموزش داده شد که بعدها زبانهای عربی، فرانسه، چینی و اسپانیایی نیز به آن افزوده شد. این بخش اکنون به عنوان گروه علمی زبان خارجی با گرایش تبلیغ فعالیت میکند. در شعب مختلف دفتر تبلیغات، به ویژه دفتر مشهد، آموزش زبانهای عربی و انگلیسی به طلاب با جدیت دنبال میشود.
پس از انقلاب اسلامی، با تغییر فضای فرهنگی کشور، حضور بانوان در عرصه آموزش دینی گسترش یافت. «مکتب توحید»، که پیش از انقلاب به همت برخی فضلا در قم تأسیس شده بود، پس از انقلاب به «جامعة الزهراء» تبدیل شد و به قطب آموزش حوزوی بانوان بدل گردید. اگرچه تبلیغ بینالمللی توسط بانوان به دلیل محدودیتها کمرنگ بود، اما مراکزی چون «مرکز بنتالهدی» (وابسته به جامعة الزهراء)، «مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران» و «مؤسسه بینالمللی المصطفی» به تربیت مبلغان خواهر و آموزش زبانهای عربی، انگلیسی و اسپانیایی پرداختند. جامعة الزهراء حتی دورههایی به زبان انگلیسی برگزار میکند. همچنین، مؤسسه بینالمللی المرتضی با بهرهگیری از فضای مجازی به آموزش زبان و مهارت تبلیغی خواهران اقدام کرده است تا ایشان در شبکههای اجتماعی و عرصه گردشگری تبلیغی فعال شوند.
در اواخر دهه ۱۳۸۰، با تأکید مقام معظم رهبری بر لزوم تأسیس مدرسهای برای تربیت مبلغان خارج از کشور، دو مجموعه «مؤسسه بینالمللی المرتضی» و «مؤسسه بینالمللی مطالعات اسلامی» (وابسته به مرکز مدیریت حوزه علمیه قم) شکل گرفتند. مؤسسه بینالمللی مطالعات اسلامی در سال ۱۳۸۸ تأسیس و با تمرکز بر آموزش زبانهای تخصصی، به ویژه انگلیسی و عربی، فعالیت خود را آغاز کرد. این مؤسسه دارای دورههای مصوب سطح سه و چهار بوده و اساتید زباندان برجستهای در آن تدریس میکنند. این مرکز تحت نظارت مجتمع آموزشی مرکز ارتباطات و بینالملل حوزههای علمیه قم فعالیت دارد و اعزامهای بلندمدت به کشورهای اروپایی و آفریقایی داشته است.
مؤسسه بینالمللی المرتضی نیز که از سال ۱۳۹۰ فعالیت رسمی خود را آغاز کرد، علاوه بر آموزش زبان، بر تربیت تخصصی مبلغان بینالمللی با رویکردهای نوین و کارورزی تبلیغی متمرکز است. این مؤسسه در ابتدا آموزش خود را با زبان انگلیسی شروع کرد و سپس زبانهای روسی، چینی، پرتغالی و اسپانیایی را نیز اضافه کرد. اعزامهای تبلیغی به کشورهای مختلف، فعالیت در فضای مجازی، و تولید آثار فقهی و کلامی برای مخاطبان خارجی از برنامههای مؤسسه المرتضی است.
«مرکز زبان حوزه علمیه قم» نیز از سال ۱۳۶۸ با هدف آموزش زبان به طلاب راهاندازی شد و از سال ۱۳۸۸ فعالیت خود را توسعه داد. این مرکز آموزش زبان عربی، انگلیسی، اسپانیایی و فرانسه را در دستور کار قرار داده و طلاب را برای فعالیتهای تبلیغی آماده میکند. پیشینه آموزش زبان در مدارس حوزوی نیز به مدرسه معصومیه بازمیگردد که با آموزش زبان عربی و استفاده از طلاب عربزبان غیرایرانی آغاز شد.
در حوزه زبان اسپانیایی، مؤسسه «اندیشه شرق» در قم تأسیس شد تا مبلغان آشنا به زبان و فرهنگ کشورهای اسپانیاییزبان، بهویژه آمریکای لاتین، را تربیت کند. این مؤسسه با جذب طلاب مستعد و آموزش عمیق زبان و فرهنگ منطقه، موفق به اعزام نیرو و همچنین نشر کتاب، آثار کودکانه و مجلات علمی به زبان اسپانیایی شد. از اواخر دهه ۱۳۹۰، مسئولیت آموزش زبان و تبلیغ در این حوزه به مؤسسه دیگری به نام «نسیم رحمت» واگذار گردید. این مؤسسه با رویکردی تخصصیتر، دورههای آموزشی، تولیدات رسانهای و انتشارات به زبان اسپانیایی را ادامه داده و بر تبلیغ در آمریکای لاتین تمرکز دارد.
«مرکز تخصصی-فقهی امام موسی کاظم» نیز در سال ۱۳۹۴ تحت اشراف آیتالله العظمی مکارم شیرازی تأسیس شد. این مرکز با هدف جذب و تربیت طلاب نخبه، کلاسهای زبان خارجی را بهصورت حضوری و مجازی برگزار کرده و در راستای آموزشهای بینالمللی فعالیت میکند.
مؤسسه فجرنا از سال ۱۳۹۸ شمسی در قم و تحت اشراف دفتر آیتالله العظمی سیستانی فعالیت خود را آغاز کرد تا طلاب مسلط به زبانهای عربی و انگلیسی را برای تولید محتوا، تدریس در کرسیهای علمی بینالمللی، ترجمه و تبلیغ تربیت کند. این مؤسسه بخشی از مرکز آموزشهای تخصصی حوزه است و پس از پایان دوره مدرک رسمی سطح سه به طلاب اعطا میشود.
در حوزه تبلیغ بینالمللی، چند نهاد و سازمان مهم فعالیت دارند. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که از اواخر سال ۱۳۷۴ شمسی بهعنوان مرجع رسمی اعزام مبلغین به خارج کشور تعیین شد، سالانه ۵۰ تا ۱۵۰ مبلغ را در مناسبتهایی مانند رمضان و محرم به کشورهای مختلف میفرستد. این مبلغین به دو گروه زباندان و غیرزباندان تقسیم میشوند که زباندانها بیشتر برای غیرایرانیها و غیرزباندانها برای فارسیزبانان مقیم خارج برنامه تبلیغی دارند. همچنین این سازمان قاریانی را برای تلاوت قرآن به کشورهای اسلامی اعزام میکند.
مجمع جهانی اهلبیت، که در سال ۱۳۶۹ شمسی پس از اجلاسی با حضور ۳۰۰ اندیشمند و با تأیید رهبر معظم انقلاب تأسیس شد، به احیاء و گسترش معارف شیعی از طریق نشر کتاب، مجلات آموزشی، تولید محتوای کودک، کلیپ و برگزاری دورههای حضوری و مجازی میپردازد. این مجمع دارای مجمع عمومی نخبگان مسلمان و شورای عالی با اعضای برجسته شیعه از نقاط مختلف جهان است که سیاستها را تعیین و نظارت میکنند. از سال تأسیس تاکنون، رئیسانی چون آیتالله ابراهیم امینی، آیتالله مصباح یزدی، دکتر علیاکبر ولایتی، آیتالله محمدمهدی آصفی، آیتالله محمدحسن اختری و در حال حاضر آیتالله رمضانی هدایت شورا را بر عهده داشتهاند. این مجمع در سراسر جهان نمایندگی دارد و با دعوت از اساتید خبره، جلسات تبلیغی و معرفتی برگزار میکند.
مجمع تقریب مذاهب اسلامی، با پیشینهای که از تأسیس دارالتقریب در سال ۱۳۱۷ شمسی و خود مجمع در ۱۳۶۹ شروع شد، به دنبال انسجام و تقریب میان مذاهب اسلامی به ویژه حول محور توحید است. این مجمع از طلاب زباندان عربی و انگلیسی برای فعالیتهای بینالمللی بهره برده و کارگاههای آموزشی برای ارتقای علمی آنان برگزار میکند. همچنین در اجلاس سالانه کنفرانس وحدت اسلامی، اندیشمندان شیعه و سنی به بررسی مسائل جهان اسلام و رفع اختلافات میپردازند. این مجمع مبلغان، حتی از میان اهل سنت، را به خارج اعزام میکند.
بنیاد مطالعات اسلامی روسیه، مستقر در مسکو، با هیئت مؤسسانی از اساتید شرقشناس روس و اسلامشناس ایرانی، به پژوهش، نشر معارف شیعی بر اساس فرهنگ روسیه و ایجاد کرسیهای دانشگاهی و دورههای آموزشی میپردازد. این بنیاد آثاری چون قرآنشناسی، اسلامشناسی، پیامبران و اهلبیت برای کودکان را به زبان روسی منتشر کرده است.
آیتالله سید مجتبی موسوی لاری (متولد ۱۳۱۴ شمسی) یکی از پیشگامان مبارزه فرهنگی پس از انقلاب بود که با اراده پولادین، ترجمه و نشر معارف شیعی را در جهان گسترش داد. او پیش از انقلاب با عرصه بینالملل آشنا بود و پس از آن مرکز نشر معارف اسلامی را در قم تأسیس کرد. آثار او همچون «مبانی اعتقادات در اسلام» به زبانهای مختلف ترجمه و منتشر شد، بهویژه ترجمه انگلیسی توسط پروفسور حامد الگار که در آمریکا بارها تجدید چاپ شد. کتاب «اعتقادات» او به زبان آذری نیز مورد استقبال قرار گرفت و موجب اعطای دکترای افتخاری از دانشگاه باکو شد.
محمدتقی انصاریان (متولد ۱۳۲۵ شمسی)، مؤسس انتشارات انصاریان در قم، پیش از انقلاب در دارالتبلیغ اسلامی فعالیت میکرد و پس از انقلاب بیش از ۱۲۰۰ عنوان کتاب شیعی را به ۹ زبان مختلف ترجمه و منتشر کرد. آثار این انتشارات به کشورهای عراق، مالزی، روسیه، سودان، مراکش، پاکستان و افغانستان ارسال شده است.
در مجموع، با توسعه کمی و کیفی حوزه علمیه قم و نهادسازی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت تبلیغی بینالمللی حوزه از حالت فردی به سازمانی تغییر یافت و ترویج علوم دینی و معارف اهلبیت به صورت گسترده و سازمانیافته ادامه دارد؛ هرچند تا رسیدن به نقطه مطلوب هنوز فاصله معناداری وجود دارد. پیش از انقلاب، فعالیت تبلیغ بینالمللی محدود به چند نماد مانند دارالتقریب مصر و مسجد امام علی در هامبورگ بود، اما اکنون به شبکهای گسترده و منظم بدل شده است.[1]
[1] خلاصهای از مقاله زیر:
jip.dte.ir/article_76192.html
