دیپلماسی دینی ترکیه، به‌ویژه پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه (AKP)، به ابزاری مهم برای تقویت نفوذ این کشور در مناطقی مانند بالکان تبدیل شده است. این رویکرد که توسط نهادهای دولتی مانند سازمان دیانت و سازمان‌های مردم‌نهاد اسلامی اجرا می‌شود، علاوه بر اهداف فرهنگی و دینی، جنبه‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی نیز دارد. ترکیه از طریق این دیپلماسی تلاش می‌کند جایگاه خود را در این منطقه استراتژیک تثبیت کند و تصویر خود را به‌عنوان یک رهبر در جهان اسلام تقویت نماید.
ابعاد و ابزارهای دیپلماسی دینی ترکیه
دیپلماسی دینی ترکیه به فعالیت‌هایی نظیر ساخت و بازسازی مساجد، اعزام امامان، انتشار متون اسلامی، ارائه کمک‌های بشردوستانه و آموزش جوانان مسلمان منطقه متکی است. سازمان دیانت، به‌عنوان نهاد اصلی دینی ترکیه، نقش مهمی در اجرای این سیاست‌ها ایفا می‌کند.
طبق گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان دیانت، این نهاد در بیش از ۱۰۰ کشور دارای دفاتر فعال است و حدود ۲,۰۰۰ نفر از کارکنان آن در سراسر جهان مشغول فعالیت هستند. در بالکان، دیانت دفاتر مشاوره دینی در همه کشورهای منطقه به جز اسلوونی دارد و پروژه‌هایی از قبیل ساخت «مسجد نمازگاه» در تیرانا، پایتخت آلبانی، را هدایت کرده است. این مسجد که بزرگ‌ترین مسجد منطقه محسوب می‌شود، نمادی از نفوذ فرهنگی و مذهبی ترکیه است.
برنامه «شهرهای خواهرخوانده» نیز یکی دیگر از ابزارهای دیپلماسی دینی ترکیه است. تا سال ۲۰۱۵، از میان ۲۱۵ رابطه خواهرخواندگی در جهان، ۶۶ مورد متعلق به بالکان بوده که نشان‌دهنده اهمیت این منطقه برای ترکیه است. این برنامه‌ها شامل ساخت بیش از ۱۰۰ مسجد، مدارس دینی و کلاس‌های قرآن در کشورهای بالکان بوده است.
اسلام ترکی: میراث عثمانی و نسخه‌ای ویژه از دین
اسلام ترکی، که از میراث تاریخی امپراتوری عثمانی نشأت می‌گیرد، به‌عنوان یک نسخه متمایز از اسلام با ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی خاص، نقش مهمی در دیپلماسی دینی ترکیه ایفا می‌کند. این شکل از اسلام، بر پایه مذهب حنفی و آموزه‌های ماتریدی بنا شده است و با تأکید بر عقلانیت، اعتدال و تساهل، به‌خوبی با فرهنگ و سنت‌های جوامع مسلمان بالکان سازگار است.
در مناطقی مانند بوسنی و هرزگوین، کوزوو و آلبانی، که میراث عثمانی هنوز در خاطره جمعی مسلمانان زنده است، اسلام ترکی به دلیل پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی با استقبال روبه‌رو شده است. این پیوندها با حضور طولانی‌مدت سلسله‌های صوفیانه، به‌ویژه نقشبندیه، تقویت شده‌اند. صوفی‌گری در این مناطق، یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال ارزش‌های اسلام ترکی بوده است.
با فروپاشی یوگسلاوی و وقوع جنگ‌های دهه ۱۹۹۰، بسیاری از گروه‌ها و جریان‌های اسلامی خارجی، از جمله سازمان‌های اسلامی وابسته به عربستان و ایران تلاش کردند تفسیرهای خاص خود از اسلام را در این منطقه گسترش دهند. با این حال، ترکیه از طریق سازمان دیانت و با حمایت ایالات متحده، موفق شد نفوذ این جریان‌ها را کاهش دهد. به گفته گزارش‌های منتشرشده توسط «گروه بحران بین‌المللی»، ترکیه توانسته است با بهره‌گیری از رویکردی متعادل، نفوذ ایدئولوژی‌های وهابی و شیعی را به حداقل برساند و جایگاه خود را به‌عنوان یک نیروی پایدار و مثبت در میان مسلمانان بالکان تثبیت کند. در این میان، نباید پذیرش بالاتر «اسلام ترکی»، به دلیل میراث و تاریخ مشترک فرهنگی در این منطقه، از نظر دور داشت.
دلایل و اهداف دیپلماسی دینی ترکیه در بالکان
یکی از دلایل اصلی تمرکز ترکیه بر دیپلماسی دینی در بالکان، میراث غنی عثمانی در این منطقه است که پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی عمیقی میان ترکیه و مسلمانان این سرزمین ایجاد کرده است. به‌عنوان مثال، در بوسنی و هرزگوین بیش از ۱,۰۰۰ مسجد و آثار تاریخی باقی‌مانده از دوران عثمانی وجود دارد که ترکیه با بازسازی آن‌ها تلاش دارد این میراث را احیا کند.
موقعیت استراتژیک بالکان و جوامع ترک‌تبار در کشورهایی مانند کوزوو و مقدونیه نیز فرصت‌های بی‌نظیری را برای ترکیه فراهم کرده است. ترکیه از این موقعیت بهره می‌برد تا خود را به‌عنوان یک «برادر بزرگ‌تر» و حامی مسلمانان منطقه معرفی کند. در همین راستا، دولت ترکیه با ترویج اسلام ترکی به‌عنوان نسخه‌ای معتدل و سازگار، در تلاش است با جریان‌های افراط‌گرایانه مورد حمایت کشورهای خلیج فارس و ایران رقابت کند.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
با وجود دستاوردهای قابل‌توجه، دیپلماسی دینی ترکیه با چالش‌هایی روبه‌رو است. یکی از این چالش‌ها، نگرانی دولت‌های بالکان از نفوذ خارجی در نهادهای دینی است. در صربستان، اختلاف میان دو جامعه اسلامی که یکی وابسته به سارایوو و دیگری نزدیک به بلگراد بود، با میانجی‌گری دیانت در سال ۲۰۰۹ آغاز شد. اما عدم بی‌طرفی ترکیه، که به نظر می‌رسید به جامعه نزدیک به بلگراد گرایش بیشتری داشت، باعث شد این تلاش‌ها به نتیجه نرسد.
از سوی دیگر، شکاف سیاسی داخلی ترکیه، به‌ویژه در پی کودتای نافرجام ۲۰۱۶، بر کارآمدی دیپلماسی دینی تأثیر منفی گذاشته است. پیش از این کودتا، شبکه گسترده مدارس و مراکز آموزشی وابسته به جنبش گولن، به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم دیپلماسی نرم ترکیه در بالکان فعالیت می‌کرد. با این حال، پس از سرکوب این جنبش، ظرفیت ترکیه برای اجرای برنامه‌های مشابه کاهش یافت. به‌عنوان مثال، در آلبانی، ۶ مدرسه اسلامی از ۷ مدرسه دینی کشور، پیش‌تر تحت مدیریت این جنبش بود که پس از کودتا تضعیف شدند.
پیامدهای ژئوپلیتیکی
تغییرات در سیاست خارجی ترکیه نیز به چالش‌های دیپلماسی دینی آن دامن زده است. نزدیکی ترکیه به روسیه و فاصله گرفتن از اتحادیه اروپا موجب نگرانی جوامع مسلمان بالکان شده است. این در حالی است که بیشتر کشورهای این منطقه تمایل دارند به اتحادیه اروپا بپیوندند و رویکرد ترکیه ممکن است باعث ایجاد گسست در روابط شود.
همچنین، استفاده سازمان دیانت از زیرساخت‌های خود برای پیشبرد تبلیغات سیاسی دولت، از جمله در انتخابات پارلمانی بلغارستان در سال ۲۰۱۷، واکنش‌های منفی را در منطقه برانگیخته است. به‌عنوان مثال، در اتریش، ۴۰ امام وابسته به دیانت به دلیل فعالیت‌های مرتبط با دولت ترکیه، با محدودیت‌های ویزا مواجه شدند. کوتاه آنکه، دیپلماسی دینی ترکیه با استفاده از ابزارهایی نظیر سازمان دیانت و شبکه‌های مردم‌نهاد توانسته است نفوذ این کشور را در بالکان تقویت کند. با این حال، موفقیت بلندمدت این سیاست‌ها به توانایی ترکیه در مدیریت حساسیت‌های محلی و کاهش تأثیرات منفی تنش‌های داخلی و بین‌المللی بستگی دارد.[1]
[1] rpquarterly.kureselcalismalar.com/quarterly/turkeys-faith-based-diplomacy-in-the-balkans
