شیخ ربیع بن هادی المدخلی، یکی از پرنفوذترین چهرههای جریان سلفی در جهان اسلام، روز چهارشنبه نهم جولای ۲۰۲۵ در سن ۹۲ سالگی درگذشت. او طی بیش از سه دهه اخیر، نقشی اساسی در شکلدهی به گفتمان سلفی معاصر ایفا کرد و با ترویج اندیشه اطاعت بیقید و شرط از حاکمان و نفی مطلق اسلام سیاسی، بهویژه جریان اخوانالمسلمین، تأثیر عمیقی در بسیاری از جوامع عربی، بهویژه لیبی، گذاشت. فتاوی و مواقف فقهی او درباره عدم جواز انقلاب و حرام بودن خروج بر حاکم در جریان تحولات موسوم به بهار عربی، بازتاب گستردهای یافت و از سوی برخی دولتها بهعنوان ابزاری در راستای مهار جنبشهای اسلامگرایانه مورد استفاده قرار گرفت.
در لیبی، جریان مدخلی از دهه ۱۹۹۰، با حمایت نظام سابق، حضور فعالی یافت. اما پس از سقوط معمر قذافی در سال ۲۰۱۱، نفوذ این جریان به طرز چشمگیری افزایش یافت. در جریان خیزشهای مردمی، مدخلیها خروج علیه قذافی را حرام دانستند و آن را «فتنه» نامیدند. پس از پیروزی انقلاب، با وجود پراکندگی سیاسی و درگیریهای داخلی، این جریان با پرهیز از مشارکت مستقیم در نزاع قدرت، سعی در حفظ موقعیت دینی خود کرد. اما از سال ۲۰۱۴ به بعد، بهویژه پس از آغاز عملیات «کرامت» به رهبری ژنرال خلیفه حفتر، مدخلیها به بخشی از ساختار نظامی شرق کشور پیوستند و نقش محوری در برخی از یگانهای مهم مانند تیپ «طارق بن زیاد» و «سبل السلام» ایفا کردند.
خود ربیع المدخلی ابتدا در فتواهایی پیروان خود را از ورود به جنگهای داخلی لیبی برحذر میداشت و خواستار کنارهگیری از نزاع شد. اما در سال ۲۰۱۶، در پی اوجگیری جنگ با نیروهای اسلامگرا، بهویژه اخوانالمسلمین و همپیمانان آنها، لحن او تغییر یافت و در نامهای به مردم لیبی، آنان را به جنگ با این گروهها فراخواند. او اخوانالمسلمین را «خطرناکترین فرقه بر اسلام از زمان پیدایش آن» دانست و آنها را متهم به کذب، تحریف عقاید، وحدت ادیان، سکولاریسم و حتی ارتباط با داعش و ایران کرد.
موضعگیریهای صریح المدخلی علیه اخوانالمسلمین و همچنین فتواهای مکررش علیه شخصیتهایی مانند شیخ صادق الغریانی، مفتی لیبی، زمینهساز بروز تقابل شدید بین جریان سلفی مدخلی با دیگر طیفهای دینی و سیاسی در کشور شد. در طرابلس، جریان مدخلی کنترل اداره اوقاف را در اختیار دارد، در حالیکه دارالافتاء همچنان تحت نفوذ الغریانی و جریانهای اسلام سیاسی باقی مانده است. این تقابل نهتنها به اختلافات مذهبی دامن زده، بلکه به رقابتهای نظامی، اداری و حتی خیابانی نیز منجر شده است.
نقش شیخ المدخلی در تشکیل و ترویج مکتب فکری موسوم به «جامیه» یا «مدخلیه» نیز قابل توجه است. این جریان که به نام او و استادش، محمد أمان الجامی، نامگذاری شده، با تمرکز بر اصول «جرح و تعدیل» و نقد شدید جریانهای مخالف، از دیگر مدارس سلفی متمایز میشود. این مدرسه فکری، احزاب و گروههای سیاسی اسلامی را «اهل بدعت» و خارج از چارچوب عقیده صحیح سلفی میداند. انتقاد تند از شخصیتهایی چون سید قطب، حسن البنا، و گروههایی مانند القاعده، داعش و اخوان، محور بسیاری از آثار و فتاوی او بود. برخی محققان تأکید کردهاند که جریان مدخلی از «دولتگراترین» نحلههای سلفی است و مشروعیت حاکمان را بر پایه اصل «دفع فتنه» و «اطاعت مطلق» توجیه میکند.
از نظر شخصی، ربیع المدخلی در سال ۱۹۳۳ میلادی در روستای الجرادیه در منطقه جازان واقع در جنوب عربستان متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در همان منطقه آغاز کرد و سپس به معهد علمی صامطة پیوست. در دهه ۱۹۶۰ وارد دانشگاه اسلامی مدینه شد و در سال ۱۹۶۵ با رتبه ممتاز فارغالتحصیل شد. او پس از آن به تدریس در همین دانشگاه پرداخت و در نهایت به مرتبه «استاد کرسی» در دانشکده حدیث رسید. از جمله مهمترین آثار علمی او، رساله کارشناسی ارشد با عنوان «بین الإمامین مسلم و الدارقطنی» و رساله دکتری با عنوان «النکت على کتاب ابن الصلاح» است.
درگذشت المدخلی بازتاب گستردهای در نهادهای دینی و نظامی لیبی داشت. از جمله محمد العبانی، رئیس اداره اوقاف در طرابلس، او را «کوهی در یاری سنت» توصیف، و تأکید کرد که جامعه اسلامی از فقدان او متألم است. در شرق کشور نیز نهادهای وابسته به دولت موقت تحت حمایت مجلس نمایندگان، از جمله وزارت اوقاف و ستاد ارتش، درگذشت او را تسلیت گفتند و از نقش او در دفاع از اسلام «میانهرو» تمجید کردند. تیم صدام حفتر، رئیس ستاد نیروهای زمینی ارتش شرق لیبی و پسر خلیفه حفتر نیز در بیانیهای از خدمات شیخ به دین و ملت یاد کرد.
میراث فکری ربیع المدخلی، چه در عرصه دین و چه در ساختارهای حکومتی، همچنان موضوع مناقشه باقی خواهد ماند. در حالیکه برخی او را مدافع سنت و استقرار میدانند، دیگران، بهویژه مدافعان حقوق بشر و جریانهای دموکراسیخواه، فتاوای او را بستر مشروعسازی استبداد و حذف صدای مخالف تلقی میکنند. آینده نفوذ مدخلیه در لیبی، بهویژه در شرایطی که فقدان شخصیت محوری چون ربیع المدخلی میتواند خلأ رهبری ایجاد کند، بهعنوان مسئلهای مهم در تحولات پیشروی این کشور مطرح خواهد بود.[1]
[1] alarab.co.uk/ربيع-المدخلي-الداعية-السعودي-الذي-أطاح-بمشروع-الإسلام-السياسي-في-ليبيا
