موضوع حضور شیعیان در مصر هر از گاهی و بر اساس تحولات جاری در صحنه سیاسی و اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد، چه در مناسبت‌های دینی خاص آنان که گاه موجب درگیری‌هایی با گروه‌های تندرو سنی می‌شود، و چه هنگام رخدادهای سیاسی که به نحوی به آنان مرتبط است.
آغاز حضور شیعیان در مصر
فعالیت‌های شیعیان در مصر از میانه دهه 1940 آغاز شد و تا دهه 1970 ادامه یافت. در این دوره، انجمن «آل‌البیت» که یکی از مهم‌ترین تشکل‌های شیعی است، تأسیس شد و همچنان فعالیت دارد. بیشتر شیعیان مصر پیرو مذهب جعفری (دوازده‌امامی) هستند که الازهر آن را به رسمیت می‌شناسد.
به گفته صالح الوردانی در کتاب «شیعیان در مصر»، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در دهه 1980، دولت مصر نسبت به شیعیان موضعی خصمانه اتخاذ کرد و آنان را تحت فشار رسانه‌ای قرار داد، چراکه حکومت مصر در آن زمان مخالف انقلاب ایران بود.
تخمین دقیق جمعیت شیعیان در مصر دشوار است، زیرا آمار رسمی در این زمینه منتشر نشده است. اما گزارش مرکز ابن خلدون در قاهره تعداد آنان را حدود 700 هزار نفر برآورد کرده است، در حالی که برخی رهبران شیعی این عدد را بیش از یک و نیم میلیون نفر می‌دانند.
اتهام به ترویج تشیع و دریافت حمایت مالی خارجی
شیعیان مصر همواره با حملات گروه‌های تندرو مواجه بوده‌اند که آنان را به تلاش برای گسترش تشیع در کشور، نفوذ در برخی فرقه‌های صوفیانه و همکاری با ایران متهم می‌کنند.
احمد راسم النفیس، از اندیشمندان شیعه مصر، این اتهامات را بی‌اساس می‌داند و می‌گوید: «سرمایه‌های خارجی در جهان عرب و اسلام جریان دارد و مطرح کردن چنین اتهاماتی بسیار آسان است. حتی اگر حمایت مالی هم دریافت شود، هر کشوری حق دارد از گروه‌هایی که حقوق‌شان تضییع شده حمایت کند.»
بحث و جدل درباره شیعیان در مصر هر از گاهی مطرح می‌شود. برای نمونه، در ژوئن 2015، شیخ الازهر احمد الطیب اعلام کرد که «الازهر نمی‌تواند در برابر ترویج عقایدی که مستقیماً باورهای اهل سنت را هدف می‌گیرد، ساکت بماند.» او ضمن اشاره به اختلاف میان شیعه و سنی در مورد عدالت صحابه گفت: «اهل سنت بر عدالت صحابه معتقدند، اما شیعیان، متأسفانه، این باور را رد می‌کنند و برخی از آنان حتی صحابه پیامبر را تکفیر می‌کنند.» وی افزود که علت پرداختن به این موضوع، افزایش تبلیغات شیعی در مصر بوده است.
احساس ستم در میان شیعیان مصر
النفیس معتقد است که نسبت به شیعیان مصر احساس بی‌اعتمادی و شک وجود دارد که سابقه آن به 40 سال پیش بازمی‌گردد. او می‌گوید: «برخی افراد به دروغ ادعا می‌کنند که کتاب‌های شیعیان مخفی است یا عقاید آنان با اسلام سازگار نیست، در حالی که این ادعاها حتی از سوی برخی روحانیون الازهر مطرح می‌شود.» به گفته او، عدم پذیرش دیگری تنها محدود به مصر نیست، بلکه در سراسر جهان عرب دیده می‌شود، با وجود اینکه گروه بزرگی از مردم معتقدند که «دین برای خدا و میهن برای همه است.»
از منظر سیاسی، النفیس فاش می‌کند که وزارت خارجه مصر، به‌ویژه احمد ابوالغیط، وزیر خارجه وقت، در دوره حسنی مبارک تلاش‌هایی برای نزدیکی به ایران داشت، اما مبارک به دلیل نگرانی از واکنش پادشاه عربستان این تلاش‌ها را متوقف کرد. با این حال، شیعیان در آن زمان به‌طور طبیعی مناسک مذهبی خود را برگزار می‌کردند.
النفیس همچنین به جنگ یمن اشاره می‌کند که واکنش‌های شدیدی در میان شیعیان مصر برانگیخت. رهبران شیعی این جنگ را تجاوز عربستان به یمن دانسته و معتقدند که عربستان از نفوذ شیعیان در مصر واهمه دارد و برای کنترل آن، شخصیت‌های مذهبی و رسانه‌ای مصری را از نظر مالی حمایت می‌کند. او اسناد فاش‌شده توسط ویکی‌لیکس را دلیلی بر این ادعا می‌داند.
آرمان‌های جوانان شیعه
تحولات سیاسی پس از انقلاب 25 ژانویه 2011، تأثیر زیادی بر وضعیت شیعیان مصر گذاشت. اسلام الرضوی، سخنگوی جوانان شیعه مصر، می‌گوید: «پس از به قدرت رسیدن اخوان‌المسلمین، حملات گروه‌های تندرو سنی علیه شیعیان شدت گرفت، از تحریک علنی گرفته تا تهدیدهای مستقیم به قتل، اما دولت آن زمان هیچ اقدامی برای متوقف کردن این حملات انجام نداد.»
او ادامه می‌دهد که پس از سقوط اخوان، وضعیت شیعیان تا حدی بهتر شده، زیرا دولت جدید تلاش می‌کند بی‌طرفی خود را حفظ کند. اما همچنان مشکلات زیادی باقی مانده است، از جمله شکایاتی که علیه تندروها مطرح شده اما رسیدگی به آنها انجام نگرفته است.
الرضوی همچنین از احساس تبعیض اجتماعی در میان جوانان شیعه سخن می‌گوید: «ما بین حقوق پایمال‌شده در زمینه شهروندی، آزار و اذیت، و تبعیض معنوی قرار داریم، در حالی که دولت هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد.» او تأکید می‌کند که شیعیان مصر تنها خواهان برابری، به رسمیت شناخته شدن و حمایت قانونی از حقوق خود هستند.[1]
ممنوعیت مناسک شیعی
در جولای ۲۰۱۸، ادعای مصطفی بکری، نماینده پارلمان و چهره رسانه‌ای، مبنی بر پخش اذان شیعی در مسجد الحسین قاهره، بار دیگر جنجالی مذهبی علیه شیعیان به راه انداخت. بکری این اقدام را «نفوذ ایران» به مصر خواند و خواستار بررسی فوری آن در پارلمان شد. اما دولت مصر با صدور بیانیه‌ای ضمن تکذیب این ادعا، تأکید کرد که تمامی مساجد کشور متعلق به اهل سنت هستند و اجرای مناسک مذهبی شیعیان در آنها ممنوع است. این رویکرد بار دیگر پرسش‌هایی درباره حقوق شیعیان در انجام مناسک دینی خود مطرح کرد، زیرا در شرایطی که تمامی مساجد مصر سنی هستند، شیعیان برای اقامه نماز به کجا می‌توانند بروند؟
در همان زمان، شیخ جابر طایع، سخنگوی وزارت اوقاف، تصریح کرد که وجود مساجد شیعی در مصر غیرممکن است و اجرای شعائر آنها در هیچ مسجدی مجاز نیست. عبدالله رشدی، امام سابق مسجد السیده نفیسه، نیز تأکید کرد که دلیل این ممنوعیت، «بدعت‌آمیز» بودن تشیع و گسترش آن از طریق حمایت مالی خارجی است.
به گفته احمد راسم النفیس، محدودیت‌های شدیدی در مصر برای اجرای مناسک شیعیان وجود دارد، به طوری که بسیاری از آنها از ترس تعقیب امنیتی، ترجیح می‌دهند نماز خود را در خانه بخوانند یا به ناچار پشت سر امام سنی نماز بگزارند، هرچند برخی فقهای شیعه این امر را جایز نمی‌دانند.
یکی از نمونه‌های سرکوب شیعیان، بستن مسجد الحسین در ایام عاشورا طی سالیان گذشته بوده است. این اقدام، به گفته رهبران شیعه، نشان‌دهنده سیاست‌های سخت‌گیرانه علیه شیعیان مصر است که حتی از زیارت اماکن مقدس نیز محروم شده‌اند.
از سوی دیگر، جریان‌های سلفی مانند حزب النور، ارتباط نزدیکی با نهادهای امنیتی دارند و هرگونه فعالیت مذهبی شیعیان را گزارش می‌دهند. سامح عبد الحمید، از رهبران پیشین حزب النور، اذعان داشته که سلفی‌ها به‌طور منظم شیعیان را رصد کرده و گزارش‌های امنیتی علیه آنها تنظیم می‌کنند تا از گسترش «نفوذ فکری» آنها جلوگیری شود.
نبود آزادی مذهبی و چالش‌های حقوقی
در غیاب آمار رسمی، تخمین‌ها درباره جمعیت شیعیان مصر متفاوت است. برخی منابع، شمار آنها را ۷۴۰ هزار نفر و برخی دیگر حتی تا سه میلیون نفر برآورد کرده‌اند. با این حال، آنها در جامعه مصر منزوی بوده و با تبعیض‌های آشکار مواجه هستند.
شیخ احمد عبد المنعم، مدیر اداره اوقاف منطقه السیده زینب، تصریح کرده که هرگونه اجرای شعائر شیعی در مساجد، با واکنش مردم و سپس مداخله نیروهای امنیتی روبرو خواهد شد. وی همچنین تأکید کرد که دولت مصر مذهب شیعه را به رسمیت نمی‌شناسد و اجرای شعائر آنها را تهدیدی برای «امنیت ملی» می‌داند.
در مقابل، رهبران شیعیان از جمله سالم الصباغ بر این باورند که دولت مصر باید شیعیان را همانند سایر اقلیت‌های مذهبی به رسمیت بشناسد و به سیاست‌های مبتنی بر «شیعه‌هراسی» پایان دهد. وی تصریح کرد که شیعیان مصر مسالمت‌آمیز هستند و اتهامات امنیتی علیه آنها بی‌اساس است.
احمد عید، پژوهشگر دینی، معتقد است که دولت مصر به دلیل وابستگی به تفکرات دینی محافظه‌کارانه، به اقلیت‌های مذهبی همچون شیعیان و مسیحیان اجازه آزادی کامل مذهبی نمی‌دهد. او تصریح می‌کند که این سیاست‌ها در تضاد با قانون اساسی مصر است که به صراحت آزادی عقیده را تضمین کرده است.
[1] raseef22.net/article/25702-
