بیانیه پایانی 35 مادهای «سمپوزیوم بینالمللی مسائل اندیشه اسلامی» که توسط موسسه اندیشه اسلامی بیتالحکمه از 14 تا 16 نوامبر در استانبول برگزار شد، منتشر گردید.
بیانیه این سمپوزیوم پس از ارائه مقالات توسط 38 پژوهشگر از کشورهای مختلف در 10 نشست تنظیم شد و در آن تاکید شده است که اندیشه اسلامی دارای دو منبع اساسی «الهی» و «بشری» است.
در این بیانیه با اشاره به اینکه جهان در بحران بزرگی به سر میبرد، آمده است: «تمدن معاصر غرب که تکساحتی است و بر یک نظام فکری پستمدرن تکیه دارد، قادر به تبیین جامع هستی نیست. اندیشه اسلامی همچنان به عنوان نظام فکریای که میتواند وجود را به طور کامل تبیین کند، برای بشریت یک امکان و امید باقی مانده است.»
در ادامه تاکید شده است که جهان اسلام باید با واقعیتهای درونی خود مواجه شود و تنها از این طریق میتواند ابعاد مثبت و منفی وضعیت خویش را شناسایی کند.
این بیانیه میافزاید که اندیشه اسلامی صرف انتقال میراث گذشته قادر به حل مشکلات امروز و آینده نیست؛ بنابراین باید بدون گسست از منابع اصلی خود، با بهرهگیری از روشهای روز و حتی ایجاد روشهای نو، مسائل معاصر بررسی شود.
در بخش دیگری از بیانیه آمده است: «اندیشه اسلامی باید نه تنها برای جوامع مسلمان، بلکه برای همه انسانهای جهان گفتار، پیشنهاد و راهکارهای عملی فراگیر ارائه کند. داشتن استراتژی و افقی که بتواند با جهان سخن بگوید، به ویژه در چارچوب مسائل جهانی، برای اندیشه اسلامی اهمیت دارد. در تاریخ جهان دیده میشود که در دورههای گسست و دگرگونی الگوها، کیهانشناسی و فهم علمی جایگاهی برجسته داشتهاند. امروز نیز مسلمانان باید در مسیر تغییر و حرکت به سوی آینده، کیهانشناسی و علوم را پرورش داده و تقویت کنند.»
بر اساس این بیانیه اندیشه اسلامی باید میان شاخههای مختلف علوم در دورههای سنتی و مدرن همکاری ایجاد کند و با ارزیابی دستاوردهای این علوم از آنها بهره ببرد. گذشته درخشان تاریخ علم در تمدن اسلامی نباید به سازوکاری نوستالژیک برای دفاع صرف تبدیل شود؛ بلکه این میراث باید نه برای گریز از مشکلات امروز، بلکه برای بازسازی اعتماد به نفس لازم برای ساخت آینده و احیای روشی علمی که انسان را به شیء تقلیل نمیدهد، به عنوان یک زمینه عقلانی مورد استفاده قرار گیرد. باید الگو بنیادین جدیدی شکل گیرد که رابطه سنت و مدرنیته را از میدان تقابل خارج کرده و علوم بیانی، تصوف، فلسفه و علوم اجتماعی را در پیوند با یکدیگر ببیند؛ الگویی که واقعیت بومی را لحاظ کرده و در همان حال بتواند در مقیاس جهانی سخن بگوید. اندیشه اسلامی در روزگار کنونی نباید به مرزهای تنگ رویکردها، جریانها یا گروههای مختلف تقلیل یابد، بلکه باید با دیدگاهی فراگیر همه مکاتب، جریانها و فلسفههای گوناگون را مورد ارزیابی قرار دهد.
مسئله فناوری و هوش مصنوعی
این بیانیه تاکید میکند که جهان اسلام باید ریشههای فکری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مشکلات و ناهماهنگیهای داخلی خود را بررسی کرده و میراث فکریشان را با ارزیابی دوباره بازسازی کنند.
در ادامه آمده است: «مسلمانان باید از تصور وجود راهحلهای آماده برای مشکلات خود رهایی یابند. تا زمانی که تجربه دو قرن اخیر تحلیل نشود، نه امکان تعامل با سنت و نه با مدرنیته فراهم میشود. تعامل فلسفی با اندیشه مدرن ضروری است و بدون آن بنای یک اندیشه اسلامی در دوران معاصر ممکن نیست.»
این بیانیه با اشاره به ضرورت بازتولید میراث علمی اسلامی با استفاده از فناوری و هوش مصنوعی، میافزاید: «سامانههای فعلی هوش مصنوعی به دلیل آموزش ندیدن توسط متخصصان معتبر اسلامی، برای مسائل دینی مسلمانان مناسب نیستند و نمیتوانند حامل مطمئن معرفت الهی باشند. بنابراین جامعه مسلمان باید ابزارهای بومی، قابل اعتماد و ایمن هوش مصنوعی خود را تولید کند تا از تحریف و اطلاعات نادرست جلوگیری شود.»
در ادامه تاکید شده است که اندیشه اسلامی باید بر اساس الگوی ویژه خود و با بهرهگیری از دستاوردهای انسانی مشکلات را حل کند و برای ایجاد بستری منسجم، نقادانه و کارآمد، نقش عقل انتقادی و اجتهاد معاصر تقویت شود.
تدابیر نهادی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی
این بیانیه با اشاره به نیاز اندیشه اسلامی به بازتعریف جایگاه خود در جهان ژئوپلیتیک امروز، تاکید میکند که باید چالشها و فرصتهای نظم جدید جهانی تحلیل شود و ظرفیت فکری جهان اسلام برای حضور در مباحث جهانی سازماندهی گردد.
در ادامه آمده است: «در برابر حملات ناعادلانه، ظالمانه و به شدت فراتر از مرزهای اخلاقی اسرائیل، مسئله فلسطین نه تنها مشکل تمام مسلمانان، بلکه به مسئله مشترک همه بشریت تبدیل شده است. پرداختن پژوهشهای اندیشه اسلامی به تحقیقات جدی و پیشنهادهایی که در ابعاد گوناگون برای رهایی فلسطین راهبرد تولید کند، امری فوری و ضروری است. همچنین انتظار میرود اندیشه اسلامی با تشکیل میزها و کارگروههای مختلف، برای نجات همه انسانها ــ فارغ از دین، زبان و رنگ آنان ــ که در نقاط مختلف جهان در معرض استعمار و ظلم قرار دارند، منبعی برای امید باشد.»
این بیانیه خاطرنشان میکند که نهاد خانواده در روزگار ما تنها با یک دگرگونی ساختاری روبهرو نیست، بلکه با فرایندی عمیق و گسترده از فرسایش ارزشها نیز مواجه است. بر اثر سکولاریزاسیون، پیوند ازدواج در جوامع سنتی که حامل قداست، پایداری و پیمان الهی بود، تا حد زیادی این ویژگیها را از دست میدهد و گفتمان مدرن آن را به سطح قراردادی حقوقی مبتنی بر انتخاب فردی تنزل میدهد. در برابر این دگرگونی، باید تدابیر نهادی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی اتخاذ شود.
در بخش دیگری از بیانیه آمده است که نهاد خانواده امروز با فرسایش ارزشی و تحولات عمیق ساختاری روبهرو است و با تاثیر سکولاریسم، ازدواج تقدس و پیوستگی پیشین خود را از دست داده و به قرارداد فردمحور تبدیل شده است. برای مقابله با این روند، تدابیر نهادی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی ضروری است.
این بیانیه همچنین هشدار میدهد که همانطور که گرایشهای تکفیری و رادیکال تهدیدی برای اندیشه اسلامی هستند، رویکردهایی که حکمهای دینی را تضعیف میکنند نیز مخاطرهآمیزند. بنابراین باید ماهیت این گرایشها بررسی و جامعه نسبت به پیامدهای فکری و عملی آن آگاه شود.
در پایان، بیانیه سمپوزیوم بینالمللی مسائل اندیشه اسلامی تاکید میکند که فقر جهانی، بحرانهای اقتصادی و اجتماعی ناشی از کمبود منابع نیست، بلکه از بیعدالتی ساختاری در تولید، توزیع و تقسیم سرچشمه میگیرد و روابط سلطهگر که کار را بیارزش میکند، هزینههای انسانی شدیدی به همراه دارد.
