آقای حسن عبدی پور، عضو گروه تفسیر پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در مطلبی با عنوان «آموزه‌های قرآنی در مدیریت جنگ و مقابله با دشمن: تحلیل روانی، نظامی و اجتماعی» اینگونه آورده است:
۱. ترساندن دشمن با قدرت نظامی (انفال ۸:۶۰)
«و آمادگی‌های لازم را برای بازداشتن (دشمن) از شما، فراهم کنید و نیروی نظامی و اسبان آماده جنگ انباشته کنید تا دشمن از مواجهه با شما بترسد…»
در این آیه برنامه‌ریزی و آماده‌سازی نظامی به عنوان ابزاری برای حفظ امنیت و بازدارندگی مطرح شده است. این قدرت‌نمایی، صرفا به معنای حمله یا استفاده از زور نیست، بلکه نوعی پیشگیری است تا دشمن حتی جسارت نزدیک شدن به شما را نداشته باشد. ترساندن دشمن به معنای حفظ تعادل قوا بوده
از نظر روانی، قدرت و آمادگی سبب ایجاد اطمینان در میان نیروهای خودی و رعب و هراس در دل دشمن می‌شود. قرآن به ما می‌آموزد که صلح و جلوگیری از تجاوز، نیازمند قدرت بازدارنده است.
۲. پشت نکردن به دشمن (انفال ۸:۱۵)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! وقتی به سوی دشمن می‌روید پشت نکنید.»
این آیه به اهمیت پایداری و استقامت در مقابله با دشمن اشاره دارد. پشت کردن به دشمن نمادی است از ضعف روحی، ناامیدی یا ترس؛ عملی که منجر به شکست قطعی می‌شود.
در جنگ، همبستگی و ثابت قدم بودن در میدان نبرد کلیدی‌ترین عامل پیروزی است. این توصیه، تکلیف هر فرد و گروه را در شرایط سخت آشکار می‌کند: تسلیم نشوید، فرار نکنید، از مسئولیت نبازید و با تمام توان مقابل دشمن بایستید.
۳. اعتماد به دوستان خدا و نترسیدن از آنان (صف ۶۱:۴)
«و کسانی که با خدا و پیامبرش جهاد کنند، قطعاً خدا با ایشان است و دوستان شیطان (کافران و دشمنان خدا) نباید شما را بترسانند.»
این آیه تأکید بر اعتماد قلبی و روحی دارد. ترس از دشمنان دنیا و افراد بدخواه که در مسیر حق می‌کوشند، می‌تواند انگیزه و اراده را تضعیف کند. اما ایمان و آگاهی به همراهی خداوند و هم‌پیمانان واقعی، عامل بی‌بدیل قدرت است.
درواقع قرآن می‌گوید که ترس از دشمنان فانی و موقت نباید جایگزین اعتماد به قدرت لایزال الهی شود. این درس، در هر عرصه‌ای از مبارزه (فکری، اجتماعی، سیاسی و نظامی) کاربردی است.
۴. پرهیز از افشای اخبار و اسرار امنیتی (نساء ۴:۸۳ و انفال ۸:۲۷)
«وقتی خبری مهم به شما می‌رسد، آیا آن را رک و راست به همگان بازگو می‌کنید یا آن را پنهان می‌دارید؟»
حفظ اطلاعات محرمانه و امنیتی از الزامات حیاتی در هر نوع مقابله است. افشای بی‌موقع یا بی‌مورد اسرار، خیانت به خود و به خداست؛ زیرا پیامدهای ناگواری همچون حمله ناجوانمردانه دشمن، شکست یک عملیات یا ضرر جبران‌ناپذیر در پی خواهد داشت.
در جنگ مدرن هم این اصل اساسی است؛ جاسوسی داخلی یا عدم مراقبت دقیق از رمزها و اطلاعات، باعث فاجعه می‌شود. قرآن بر مسئولیت سنگین حفظ اسرار و امانت‌داری در برابر فرمانده و خداوند تأکید می‌کند.
۵. آماده کردن و بسیج همه توان‌ها (انفال ۸:۶۰)
«برای مقابله با دشمن هر چه توان دارید آماده کنید.»
این توصیه، کلید موفقیت در جنگ است؛ آمادگی همه جانبه در ابعاد نظامی، مالی، روحی و اجتماعی. به تعبیری، موفقیت در میدان جنگ مستلزم بسیج کامل منابع و توانمندی‌هاست.
قرآن توجه ویژه‌ای به توسعه همه جانبه نیروها دارد و مخالف غفلت یا نابخردی در این زمینه است. نباید به بهانه صلح یا ناامیدی منابع مورد نیاز دفاع و مقابله را کاهش داد، چون همیشه امکان حمله دشمن وجود دارد.
۶. پرهیز از نزاع و اختلاف داخلی (انفال ۸:۴۶)
«با هم نزاع و مشاجره نکنید که شکست خواهید خورد و نیروهایتان سست می‌شود.»
یکی از بزرگترین خطرات برای هر گروه یا کشوری، اختلافات درونی است. نزاع‌های داخلی نه فقط وقت را تلف می‌کند، بلکه باعث کاهش انسجام، کاهش روحیه و از بین رفتن تعادل و همدلی می‌شود.
قرآن همینطور که اطاعت از فرماندهان صالح را واجب می‌داند، نزاع درونی را مهلک‌ترین عامل در تضعیف توانمندی معرفی می‌کند. دشمن دانا و فرصت‌طلب معمولاً از شکاف‌های درونی نهایت بهره‌برداری را می‌کند.
۷. ایمان قوی بر تعداد زیاد غلبه می‌کند (انفال ۸:۶۵)
«اگر ایمان قوی داشته باشید، حتی عده انگشت‌شماری می‌توانند بر دشمنِ بسیار غلبه کنند.»
در این آیه، قرآن روح ایمان و اراده را عامل تعیین کننده موفقیت می‌داند، نه صرفاً تعداد یا تجهیزات. ایمان سبب می‌شود نیروها با انگیزه بالا، منسجم و مقاوم شوند.
از نگاه روانی، ایمان قوی اعتماد به نفس، صبر و استقامت را افزایش می‌دهد و توان مقابله با موانع را فراهم می‌آورد. جنگ بر پایه ایمان، به جنگی ماندگارتر و تأثیرگذارتر تبدیل می‌شود.
۸. شناخت دشمن از طریق لحن و کلام (محمد ۴۷:۳۰)
«از آهنگ و لحن سخنانشان دشمن را می‌شناسی.»
این آیه به اهمیت هوشیاری، شناخت رفتاری و توجه به علائم دشمن می‌پردازد. حتی اگر دشمن ظاهر آرامی داشته باشد، زبان بدن، لحن و گفتار می‌توانند نقاط ضعف و نقشه‌های پنهان او را افشا کنند.
در دنیای امروز، تحلیل رفتار و اطلاعات رمزگشایی زبان دشمن، از اساسی‌ترین استراتژی‌های دفاعی و نظامی است که قرآن به آن اشاره کرده است.
۹. پرهیز از گمان و بدگمانی و جاسوسی میان خود (آل عمران ۳:۱۳۹)
«از گمان‌های بی‌پایه و سوءظن بپرهیزید و در میان خود جاسوسی نکنید.»
ایجاد فضای بدگمانی و شایعه‌پراکنی، زخم مهلکی برای هر مجموعه است. جاسوسی داخلی به معنای عدم اعتماد و بی‌اعتمادی است که می‌تواند امنیت روانی گروه را نابود کند و موجب تفرقه شود.
قرآن ما را به تقوا در رفتار و دوری از هتک حرمت دیگران حتی در جمع‌های خودی دعوت می‌کند، چرا که همان‌قدر که دشمن خارجی مضر است، دشمن داخلی نیز خطرناک‌تر است.
جمع‌بندی:
توصیه‌های قرآن کریم درباره جنگ و مواجهه با دشمن، فراتر از صرفاً درگیری نظامی بوده و مجموعه‌ای کامل و هماهنگ از راهبردها را در بر می‌گیرد.
این آموزه‌ها به چهار بُن‌مایه اصلی تقسیم می‌شوند که با هم ترکیب شده، راه مقابله‌ای جامع، پایدار و مؤثر را رقم می‌زنند:
استراتژی و آمادگی نظامی:
قرآن به اهمیت آماده کردن نیروها، تجهیزات و برنامه‌ریزی دقیق برای بازدارندگی و مقابله تأکید می‌کند. نگهداری و حفظ اسرار نظامی و اطلاعات امنیتی عامل کلیدی در حفظ برتری است و ایجاد ترس از قدرت در دشمن، باعث کاهش تمایل او به حمله خواهد شد.
ارتباط معنوی و تقویت روحیه:
ایمان راسخ و توکل بر قدرت الهی، منشأ نیروی غیرقابل انکار در میدان جنگ و مبارزات است. این باور که یاری خداوند نزدیک است، موجب افزایش اراده، صبر و امید میان مؤمنان می‌شود.
روانشناسی گروهی و همبستگی اجتماعی:
حفظ اتحاد داخلی، پرهیز از تفرقه، نزاع و شک و گمان، از عوامل حیاتی انسجام نیروها و جلوگیری از فرسایش روحیه و ضعف در میان اعضاست. دشمنان خارجی، همواره از شکاف‌ها و اختلافات درونی حداکثر بهره‌برداری را می‌کنند.
هوشیاری، تدبیر و شناخت دقیق دشمن:
قرآن آموزه‌های هوشمندانه‌ای درباره توجه به نشانه‌ها، رفتار و لحن دشمن دارد که موجب شناخت بهتر و فرصت‌طلبی در مقابله می‌شود. این هوشیاری از ارکان موفقیت در هر نوع منازعه اجتماعی، فکری یا نظامی است.
به این ترتیب، آموزه‌های قرآنی در عرصه جنگ و مقابله، فراتر از تاکتیک‌های ظاهری نظامی، به یک رویکرد جامع و چندلایه می‌پردازد که هم زمینه‌ساز پیروزی میدانی است و هم راهگشای مقاومت و پایداری در هر زمینه چالشی دیگر.
