احمد الشرع روز جمعه 8 فروردین اعلام کرد که شیخ اسامه الرفاعی به عنوان مفتی اعظم جمهوری عربی سوریه منصوب شده و هیئتی برای امور افتاء نیز تشکیل گردیده است.[1]
در سال 2021، بشار اسد، رئیس‌جمهور وقت سوریه، با صدور فرمانی، منصب مفتی اعظم سوریه را لغو و به جای آن، نهادی جدید با عنوان شورای فقهی تأسیس کرد. این شورا، برخلاف ساختار پیشین، با هدف بازتاب‌دهی به تنوع مذهبی و دینی جامعه سوریه، متشکل از علمای مذاهب اسلامی مختلف و نمایندگان ادیان گوناگون بود.[2]
اما احمد الشرع با اشاره به این اقدام بشار اسد و با تأکید بر ضرورت «بازسازی ویرانی‌های نظام مخلوع در تمامی حوزه‌ها»، احیای منصب مفتی اعظم جمهوری عربی سوریه را از مهم‌ترین این اقدامات در این راستا دانست.
احمد الشرع اعضای شورای افتا را از این قرار اعلام کرد:
1. مظهر الويس ٢. ابراهیم حسون ٣. عبدالرحيم عطون ٤. شيخ سهيل جنيد ٥. دکتر محمد وهبی سليمان ٦. شیخ محمد راتب نابلسی ٧. عبدالفتاح البزم ٨. اسامه الرفاعی ٩. محمد ابوالخير شكری ١٠. ابراهيم شاشو ١١. انس الموسی ١٢. علاءالدين القصير ١٣. محمد نعيم عرقسوسی ١٤. خيرالله طالب ١٥. انس عيروط
این شورا متشکل از افراد با گرایش‌های مختلف کلامی و فقهی، از جمله شخصیت‌هایی با گرایش صوفیانه و اشعری‌مذهب است. در همین راستا، انتخاب این چهره‌ها از سوی احمد الشرع، واکنش‌های متعددی را در فضای مذهبی و سیاسی سوریه برانگیخته است.
به‌ویژه، انتصاب شیخ اسامه الرفاعی به عنوان مفتی اعظم سوریه یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین تصمیمات در این روند تلقی می‌شود که منجر به انتقاداتی بر احمد الشرع از طرف جریان‌های سلفی گردید. در این میان، جریان‌های سلفی با استناد به تمایزات اعتقادی، انتقادات گسترده‌ای را متوجه گرایش‌های کلامی و صوفیانه‌ی وی کردند. در مقابل، جریان اخوان‌المسلمین از این تصمیم استقبال کرده و حمایت خود را از شیخ الرفاعی ابراز داشت.
عالم صوفی و رهبرجماعت زید
اسامه الرفاعی عالِم و داعی سوری است که در سال ۱۹۴۴ در دمشق متولد شد. در دانشگاه‌های این شهر تحصیل کرد و در مساجد آن به ایراد خطبه پرداخت. پس از آن‌که از سوی حکومت سوریه تحت فشار قرار گرفت، به عربستان سعودی و سپس به ترکیه مهاجرت کرد. وی به دلیل حمایت آشکارش از معارضان دولت سابق سوریه شناخته می‌شود.
اسامه الرفاعی از جمله شخصیت‌هایی به شمار می‌رود که به «جماعت زید» منتسب است؛ جماعت زید یکی از برجسته‌ترین گروه‌های صوفی در سوریه به شمار می‌رود که در اوایل قرن بیستم توسط شیخ عبدالکریم الرفاعی تأسیس شد. پس از او، رهبری این جریان به فرزندش، شیخ اسامه الرفاعی، واگذار گردید. نام این گروه برگرفته از مسجد زید بن ثابت انصاری در شهر دمشق است. اگرچه این جماعت در ابتدا با اهداف تربیتی و اخلاقی پا به عرصه گذاشت، اما در دهه ۱۹۸۰ و در پی درگیری میان اخوان‌المسلمین و حزب بعث، شماری از اعضای آن به شاخه نظامی اخوان، یعنی الطلیعه المقاتله پیوستند.[3]
سرکوب شدید حکومت سوریه نسبت به این اقدام، موجب شد که بسیاری از چهره‌های شاخص جماعت زید به خارج از کشور مهاجرت کنند. با گشایش نسبی فضای سیاسی در سوریه از اواسط دهه ۹۰، الرفاعی به کشور بازگشت و تلاش برای بازسازی گروه را آغاز کرد. اما با شروع اعتراضات سال ۲۰۱۱، جماعت زید از موضع محافظه‌کارانه‌اش فاصله گرفت، مردم را به تظاهرات دعوت کرد و به‌صراحت علیه حکومت انتقاد نمود. در پی آن، الرفاعی بار دیگر سوریه را ترک کرد و در میان اپوزیسیون سوریه به چهره‌ای مهم بدل شد؛ به‌طوری که به عنوان رئیس شورای اسلامی سوریه برگزیده شد.[4]
مواضع اسامه الرفاعی
موضع الرفاعی نسبت به ترکیه بسیار مثبت است؛ او بارها تأکید کرده که «آسیب رساندن به ترکیه، در واقع آسیب رساندن به مسلمانان است». در مقابل، نگاه او به ایران به‌شدت انتقادی است؛ وی معتقد است که برخلاف گفتمان وحدت‌گرایانه‌ای که ایران مطرح می‌کند، عملکردش به‌ویژه در سوریه، طائفه‌گرایانه و تفرقه‌برانگیز بوده است.[5] همچنین در یک سخنرانی، شیعیان ایرانی را مفسد خطاب می کند و قائل است که آنها مسلمان شدند تا امت اسلام را فاسد کنند.[6] وی در محافل مختلف، از جمله در همایشی در ترکیه، با حضور نماینده جمهوری اسلامی ایران و آیت‌الله تسخیری، رئیس وقت مجمع تقریب مذاهب، انتقادات تند و صریحی را علیه سیاست‌های ایران مطرح کرده است.[7] الرفاعی با تأکید بر تأثیرات منفی حضور نظامی ایران در سوریه، اظهار داشت که نیروهای ایرانی موجب خدشه‌دار شدن وجهه ایرانیان و شیعیان شده‌اند و خروج آنها از سوریه امری ضروری است.
همچنین دیدگاه الرفاعی نسبت به حزب‌الله لبنان نیز منفی است. او حتی اعلام کرده که مذاکره با حزب‌الله را بی‌فایده می‌داند، چرا که به‌زعم او، این حزب رویکردی متعصبانه در گفتگو دارد.[8]
از مهم‌ترین عرصه‌های تنش در فعالیت‌های شیخ اسامه الرفاعی، اختلافات وی با احمد الشرع در دوره رهبری او بر هیئت تحریر الشام بود. در جریان درگیری‌های سال ۲۰۲۲ میان هیئت تحریر الشام و ارتش ملی سوریه در مناطق شمالی کشور، شیخ اسامه الرفاعی به‌طور علنی علیه اقدامات هیئت تحریر الشام موضع‌گیری کرد. در پی این تحولات، شورای اسلامی سوریه به ریاست وی، با صدور بیانیه‌ای رسمی، حمایت خود را از ارتش ملی اعلام نمود. در این بیانیه، حملات نظامی هیئت تحریر الشام به‌عنوان اقدامی «حرام قطعی» توصیف شد. این مواضع منجر به رد مرجعیت مذهبی شورای اسلامی سوریه از سوی هیئت تحریر الشام شد.[9]
واکنش‌ها به انتصاب
پس از انتصاب شیخ اسامه الرفاعی به‌عنوان مفتی اعظم جمهوری عربی سوریه، واکنش‌های قابل‌توجهی از سوی برخی جریان‌های سلفی در سوریه بروز یافت. این انتقادات عمدتاً بر مبانی کلامی و گرایش‌های مذهبی الرفاعی متمرکز بود. سلفی‌های منتقد، باورهای کلامی الرفاعی را در چارچوب تفکر صوفیانه و اشعری‌مذهب تحلیل کرده[10] و او را به دلیل تأیید زیارت قبور اولیا، باور به مخلوق بودن قرآن و دیگر مواضع مشابه، مورد حمله قرار دادند.[11] در مواردی، این انتقادات از سطح نقد فراتر رفته و به تکفیر وی رسید.[12]
در مقابل، جریان اخوان‌المسلمین و برخی از چهره‌های نزدیک به آن از جمله محمد مختارشنقیطی[13]، محمد صغیر[14]و بوسلامه[15] (رهبر اخوان‌المسلمین سوریه)، حمایت و خرسندی خود را از انتصاب شیخ اسامه الرفاعی اعلام کردند. این در حالی است که از نظر مبانی اعتقادی، اخوانی‌ها در موارد متعددی به سلفی‌ها نزدیک هستند. با این حال، تفاوت اصلی این دو جریان دقیقاً در نوع مواجهه با این‌گونه مسائل نمود پیدا می‌کند؛[16] در حالی که سلفی‌ها تراز سنجش و مشروعیت افراد و جریان‌ها را بر مبنای مسائل عقیدتی تعریف می‌کنند و همواره به پالایش اعتقادی افراد و گروه‌ها توجه دارند، اخوانی‌ها رویکردی عملگرایانه و سیاسی‌تر اتخاذ می‌کنند و به ندرت مخالفت‌های خود را بر پایه مباحث کلامی و اعتقادی مطرح می‌سازند. از همین رو، گرچه شیخ اسامه الرفاعی دارای گرایش صوفیانه و اشعری است، اخوان‌المسلمین از وی حمایت کرده‌اند، اما سلفی‌ها به دلیل مبانی اعتقادی، موضع مخالف شدید اتخاذ کرده‌اند.
با وجود پیشینه‌ای از اختلافات قابل توجه میان شیخ اسامه الرفاعی و هیئت تحریر الشام و همچنین تفاوت‌های آشکار اعتقادی میان دیدگاه‌های دینی وی و گفتمان مسلط حاکم بر سوریه، انتصاب وی به عنوان مفتی اعظم سوریه از سوی احمد الشرع، پرسشی اساسی را در فضای تحلیلی مطرح می‌سازد: چه ملاحظات سیاسی، اجتماعی موجب شد تا علیرغم این تعارضات، چنین انتخابی صورت پذیرد؟
در پاسخ به این پرسش می‌توان به مجموعه‌ای از عوامل راهبردی اشاره کرد که در تصمیم‌گیری نهایی نقش تعیین‌کننده‌ای داشتند.
نخست، شخصیت اسامه الرفاعی با برخورداری از پایگاه اجتماعی گسترده و نفوذ دینی فراتر از دایره جریان‌های سلفی، برای ساختار نوپای حاکم، سرمایه‌ای مشروعیت‌بخش تلقی می‌شد. هیئت تحریر الشام که در گذشته با گفتمان سلفی جهادی شناخته می‌شد، طی سال‌های اخیر تلاش کرده است با بازتعریف هویت خود، از انحصار ایدئولوژیک خارج شود. در همین راستا، انتصاب چهره‌ای میانه‌رو و متعلق به جریان صوفی منتقد سلفیت، به‌مثابه نمادی از گذار به مرحله‌ای جدید از تنوع مذهبی و بازاندیشی در سیاست دینی، اهمیت ویژه‌ای دارد.
دوم، الرفاعی نه‌تنها در میان طریقت‌های صوفی و طیف‌های سنتی، بلکه در میان برخی از جریان‌های اخوانی و مستقل نیز از جایگاه والایی برخوردار است. این موقعیت منحصربه‌فرد، وی را به شخصیتی وحدت‌بخش در میان مخالفان رژیم سابق بدل کرده است. در نتیجه، انتصاب او می‌توانست پیامی در راستای تقویت همگرایی درون‌جبهه‌ای و بازسازی انسجام اجتماعی معارضان تلقی شود.
سوم، ملاحظات منطقه‌ای نیز در این انتخاب مؤثر بودند. نزدیکی سیاسی الرفاعی به ترکیه و مواضع صریح او در مخالفت با ایران و حزب‌الله لبنان، موجب شد که این انتصاب در امتداد راهبرد منطقه‌ای هیئت حاکمه، نوعی هم‌راستایی با سیاست‌های آنکارا و هم‌زمان، فاصله‌گذاری با محور مقاومت تلقی گردد.
چهارم، بر اساس عملکرد احمد الشرع در دوران حکومت دولت نجات در ادلب، مشاهده می‌شود که نهادهای دینی نظیر هیئت شرعی و مراجع صدور فتوا نقش مؤثری در فرآیندهای حکمرانی ایفا نکرده‌اند. این امر حاکی از آن است که علیرغم ظاهر ساختاری، جایگاه این نهادها در سلسله مراتب قدرت از اهمیت راهبردی برخوردار نبوده است. بر این اساس، انتصاب فردی مانند اسامه الرفاعی که از حیث مواضع دینی و سیاسی در تقابل با وی قرار دارد، نمی‌تواند تأثیر محسوسی بر روندهای جاری داشته باشد.
در مجموع، انتصاب اسامه الرفاعی، با وجود تعارضات پیشین، تصمیمی هوشمندانه برای مدیریت تنوع مذهبی، تقویت مشروعیت دینی، انسجام اجتماعی در میان معارضان و تنظیم اولویت‌های سیاسی منطقه‌ای به‌شمار می‌آید.
[1] alaraby.co.uk/politics/أسامة-الرفاعي-مفتياً-عاماً-في-سورية
[2] sana.sy/?p=1518301
[3] aljazeera.net/encyclopedia/2025/3/29/الشيخ-أسامة-الرفاعي-المفتي-العام
[4] aja.me/knspuk
[5] aa.com.tr/ar/الدول-العربية/أسامة-الرفاعي-المعارضة-السورية-ليست-بحاجة-لمقاتلين-أجانب/678639
[6] x.com/abualihussein19/status/1906129916489560490
[7] gazetevatan.com/gundem/cahillerin-islam-a-verdigi-zarar-dusmaninkini-gecti-659497
[8] alquds.co.uk/الشيخ-أسامة-الرفاعي-أمراء-داعش-لا-يخاف/
[9] enabbaladi.net/592698/الإسلامي-السوري-حبيس-الكلمة/#
[10] x.com/ta99hs/status/1906653210699333692
[11] x.com/abdulaah_d/status/1905935175805977025
[12] x.com/AlslfFdl22874/status/1905743081124839651
x.com/hazem___Ibrahim/status/1905851977915064344
[13] x.com/mshinqiti/status/1905876305192550479
[14] x.com/drassagheer/status/1905831811839868956
[15] x.com/MBSyriaCG/status/1905788501813047678
[16] x.com/SupportProphetM/status/1905996661538590725
[1] alaraby.co.uk/politics/أسامة-الرفاعي-مفتياً-عاماً-في-سورية [1] sana.sy/?p=1518301
[1] aljazeera.net/encyclopedia/2025/3/29/الشيخ-أسامة-الرفاعي-المفتي-العام
[1] aja.me/knspuk
[1] aa.com.tr/ar/الدول-العربية/أسامة-الرفاعي-المعارضة-السورية-ليست-بحاجة-لمقاتلين-أجانب/678639 [1] x.com/abualihussein19/status/1906129916489560490
[1] gazetevatan.com/gundem/cahillerin-islam-a-verdigi-zarar-dusmaninkini-gecti-659497
[1] alquds.co.uk/الشيخ-أسامة-الرفاعي-أمراء-داعش-لا-يخاف/
[1] enabbaladi.net/592698/الإسلامي-السوري-حبيس-الكلمة/# [1] x.com/ta99hs/status/1906653210699333692
[1] x.com/abdulaah_d/status/1905935175805977025
[1] x.com/AlslfFdl22874/status/1905743081124839651
x.com/hazem___Ibrahim/status/1905851977915064344
[1] x.com/mshinqiti/status/1905876305192550479
[1] x.com/drassagheer/status/1905831811839868956
[1] x.com/MBSyriaCG/status/1905788501813047678 [1] x.com/SupportProphetM/status/1905996661538590725
